Γράφει η Αναστασία Βασιλείου, Αρχιτέκτων Μηχανικός – MSc.
Η κλιματική αλλαγή και η υποβάθμιση του περιβάλλοντος συγκαταλέγονται στις μεγαλύτερες προκλήσεις της εποχής μας, απειλώντας την Ευρώπη και τον κόσμο. Η κλιματική αλλαγή είναι ένα σύνθετο ζήτημα, που βρίσκεται στο σταυροδρόμι της επιστήμης, της ηθικής, της κοινωνίας, της εκπαίδευσης και, φυσικά, του πολιτισμού – μια διάσταση που για πάρα πολύ καιρό έχει υποτιμηθεί. Όχι μόνο γιατί η κλιματική αλλαγή έχει βαθύ αντίκτυπο στον πολιτισμό – από την καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς, τη διατάραξη της διαβίωσης των καλλιτεχνών και την πιθανή καταστροφή των παραδοσιακών τρόπων ζωής – αλλά και γιατί ο πολιτισμός μπορεί να μας δώσει ανεκτίμητα παραδείγματα σε στρατηγικές μετριασμού και προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή.
Η βιωσιμότητα είναι ένας από τους πέντε πυλώνες του πλαισίου δράσης για την πολιτιστική κληρονομιά. Οι υπόλοιποι τέσσερις πυλώνες αφορούν τη δίκαιη – συμμετοχική δράση, την διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς, την κινητοποίηση της γνώσης και της έρευνας και την ενίσχυση της διεθνούς συνεργασίας. Το εν λόγω πλαίσιο υπογραμμίζει τη δυνατότητα της πολιτιστικής κληρονομιάς να ενισχύσει το κοινωνικό κεφάλαιο, να τονώσει την οικονομική ανάπτυξη και να διασφαλίσει την περιβαλλοντική βιωσιμότητα.
Η απειλή της κλιματικής αλλαγής για τον πολιτισμό
Εδώ και αρκετά χρόνια, γινόμαστε μάρτυρες πώς η κλιματική αλλαγή θέτει όλο και περισσότερο τον πολιτισμό σε κίνδυνο. Η Διεθνής Ένωση για τη Διατήρηση της Φύσης (IUCN) αναφέρει στο πρόσφατα δημοσιευμένο World Heritage Outlook 3 ότι η κλιματική αλλαγή είναι η μεγαλύτερη απειλή για τα μνημεία Παγκόσμιας φυσικής Κληρονομιάς, τονίζοντας ότι το ένα τρίτο των 252 φυσικών μνημείων κινδυνεύει. Το 2018, οι πυρκαγιές κατέστρεψαν περισσότερα από 80.000 εκτάρια δάσους και βοσκοτόπων στο Εθνικό Πάρκο Mount Kenya: σχεδόν το ήμισυ της έκτασης της περιοχής παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO. Πολλά θαλάσσια μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς είναι τροπικοί κοραλλιογενείς ύφαλοι των οποίων η έκθεση σε φαινόμενα λεύκανσης αυξάνεται με τόσο ανησυχητικό ρυθμό που οι ειδικοί προειδοποιούν ότι οι κοραλλιογενείς ύφαλοι είναι πιθανό να εξαφανιστούν μέχρι το 2100, εκτός εάν μειωθούν δραστικά οι εκπομπές CO2. Η αυξημένη θερμοκρασία των ωκεανών και η οξύνιση αποτελούν επίσης απειλή για τη θαλάσσια βιοποικιλότητα, καθώς και για τα υποθαλάσσια μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς.
Οι τοποθεσίες παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς εκτίθενται επίσης στην απειλή, καθώς πολλά αρχαία μνημεία και τοποθεσίες σχεδιάστηκαν για ένα συγκεκριμένο τοπικό κλίμα. Περίπου 130 τοποθεσίες κινδυνεύουν από την άνοδο της στάθμης της θάλασσας και οι αλλαγές στην Αδριατική Θάλασσα έχουν ήδη καταστρέψει εκατοντάδες κτίρια στη Βενετία της Ιταλίας. Τα ιστορικά κτίρια και μνημεία είναι ευάλωτα σε ζημιές που σχετίζονται με το κλίμα όπως ισχυροί άνεμοι και βροχοπτώσεις, ενώ τα θεμέλια των κτιρίων μπορεί να διαβρωθούν και οι κλιματικές διακυμάνσεις στο εσωτερικό των κτιρίων μπορεί να προκαλέσουν μούχλα, σήψη και προσβολές από έντομα.
Η κλιματική αλλαγή διαταράσσει επίσης τις κοινωνικο-πολιτιστικές πτυχές της ζωής μας. Πολλές κοινότητες σε όλο τον κόσμο έχουν αναγκαστεί να αλλάξουν τον τρόπο που ζουν, εργάζονται, λατρεύουν και κοινωνικοποιούνται. Οι λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες (LDC) και τα Μικρά Νησιωτικά Αναπτυσσόμενα Κράτη (SIDS) είναι από τις πιο ευάλωτες και συχνά πιο άμεσα εκτεθειμένες στις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής. Ο όλεθρος που προκάλεσαν οι κυκλώνες και οι τυφώνες τα τελευταία χρόνια στην Καραϊβική και στον Ειρηνικό καταδεικνύει τα ακραία καιρικά φαινόμενα που απειλούν τον παραδοσιακό τρόπο ζωής των τοπικών κοινοτήτων με το αντίστοιχο οικονομικό κόστος. Δεν είναι μόνο η παραδοσιακή γνώση αυτών των κοινωνιών που αναπτύχθηκε μέσα σε αιώνες μέσω της αλληλεπίδρασης με το φυσικό τους περιβάλλον που απειλείται. Όλες οι πτυχές της άυλης πολιτιστικής τους κληρονομιάς –αξίες, προφορικές παραδόσεις, παραστατικές τέχνες, κοινωνικές πρακτικές και εορταστικές εκδηλώσεις– βρίσκονται σε κίνδυνο και η εξαφάνισή τους θα επηρεάσει ολόκληρη την ανθρωπότητα, ενώ ταυτόχρονα θα αποδυναμώσει την ικανότητα των κοινοτήτων να αξιοποιήσουν τους πολιτισμικούς τους πόρους για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής και την προσαρμογή στις συνέπειές της.
Πολιτισμός: η αναξιοποίητη πηγή στις προσπάθειες μετριασμού
Ωστόσο, ο πολιτισμός είναι μια τεράστια αναξιοποίητη πηγή δυνατοτήτων στην προσπάθεια να μετριαστεί ο αντίκτυπος της κλιματικής αλλαγής. Οι τοποθεσίες φυσικής παγκόσμιας κληρονομιάς, για παράδειγμα, είναι οικοσυστήματα που λειτουργούν ως «καταβόθρες άνθρακα» απορροφόντας διοξείδιο του άνθρακα από την ατμόσφαιρα. Οι τοποθεσίες που έχουν χαρακτηριστεί από την UNESCO ως μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς, συμπεριλαμβανομένων των αποθεμάτων βιόσφαιρας, των παγκόσμιων γεωπάρκων και λοιπών άλλων στοιχείων Παγκόσμιας Κληρονομιάς, προστατεύουν περίπου 10 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα πολιτιστικής κληρονομιάς και βιοποικιλότητας σε όλο τον κόσμο – όσο το μέγεθος της Κίνας.
Οι τοποθεσίες Παγκόσμιας Κληρονομιάς μπορούν επίσης να λειτουργήσουν ως εργαστήρια μάθησης για τη μελέτη και τον μετριασμό των κλιματολογικών επιπτώσεων, αποτελώντας σημεία αναφοράς για τη δοκιμή στρατηγικών ανθεκτικής διαχείρισης. Ιδιαίτερα οι πόλεις παγκόσμιας κληρονομιάς, μπορούν να λειτουργήσουν ως παρατηρητήρια κλιματικής αλλαγής και εργαστήρια προσαρμογής στο κλίμα, πειραματιζόμενοι με βιώσιμες λύσεις χαμηλών εκπομπών άνθρακα σε ζητήματα όπως η στέγαση, οι μεταφορές ή η αστική διατήρηση. Οι Μεδίνες, για παράδειγμα, – πυκνοί, βατοί, οικισμοί μικτής χρήσης, όπως η πόλη Φεζ στο Μαρόκο, που είναι μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς – μπορούν να προσφέρουν μαθήματα για την περιβαλλοντική βιωσιμότητα των πόλεων. Ομοίως, οι τοπικές επαγγελματικές πρακτικές που χρησιμοποιούν τοπικές τεχνικές και υλικά για την αστική διατήρηση και ανάπλαση ευνοούν επίσης την οικολογική μετάβαση.
Προστασία του μέλλοντος: πολιτισμός για προσαρμογή
Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής γίνονται ήδη αισθητές σε όλο τον κόσμο και ο πολιτισμός δίνει απαντήσεις για την προσαρμογή σε αυτή τη νέα πραγματικότητα. Η ζωντανή κληρονομιά, με τη μορφή τοπικής και γηγενούς γνώσης, είναι μια ιδιαίτερα ζωτικής σημασίας πηγή ανθεκτικότητας, μέσω παραδοσιακών στρατηγικών επισιτιστικής ασφάλειας ή τεχνικών διαχείρισης νερού και γης. Για παράδειγμα, μετά τον τροπικό κυκλώνα Παμ που κατέστρεψε το νησί Βανουάτου του Ειρηνικού το 2015, ανακαλύφθηκε ότι τα παραδοσιακά κτίρια nakamal που χτίστηκαν με σύγχρονα υλικά και τεχνικές υπέστησαν μεγαλύτερη ζημιά από τα nakamal που κατασκευάστηκαν με τοπικά υλικά και παραδοσιακές οικοδομικές δεξιότητες. Αυτή η παραδοσιακή τεχνογνωσία μπορεί να καθοδηγήσει τον τοπικό σχεδιασμό για να κάνει τις κοινότητες πιο ανθεκτικές.
Η Συμφωνία του Παρισιού αναγνωρίζει ότι η δράση για το κλίμα πρέπει «να βασίζεται και να καθοδηγείται από την παραδοσιακή γνώση, τη γνώση των αυτόχθονων πληθυσμών και τα τοπικά συστήματα γνώσης». Ακριβώς σε αυτό το πνεύμα δημιουργήθηκε η Πλατφόρμα Τοπικών Κοινοτήτων και Αυτόχθονων Πληθυσμών ως μέρος της διαδικασίας της Σύμβασης Πλαισίου των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή (UNFCCC) για την ανάπτυξη ικανοτήτων και την ανταλλαγή γνώσεων. Το πρόγραμμα Τοπικών και Αυτοχθόνων Συστημάτων Γνώσης (LINKS) της UNESCO υποστηρίζει επίσης τη συμπερίληψη της τοπικής και γηγενούς γνώσης στην κλιματική επιστήμη και τις διαδικασίες πολιτικής από το τοπικό επίπεδο στο παγκόσμιο επίπεδο. Η ενίσχυση των δεσμών μεταξύ επιστημονικής και τεχνικής γνώσης και τοπικών συστημάτων γνώσης πολλαπλασιάζει τις δυνατότητες εξεύρεσης ισχυρών λύσεων για την κλιματική κρίση.
Αλλαγή συμπεριφοράς: ο πολιτισμός ως πυξίδα
Η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής είναι ουσιαστικά ένα ηθικό ζήτημα. Οι αντιδράσεις στην κλιματική αλλαγή που δεν λαμβάνουν υπόψη την ηθική έχουν τη δυνατότητα να καταστρέψουν ολόκληρες κοινότητες, να δημιουργήσουν νέα παραδείγματα ανισότητας και άνισης κατανομής και να καταστήσουν πιο ευάλωτους όσους έχουν ήδη ξεριζωθεί από καταστροφές και συγκρούσεις που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή. Το 2017, τα κράτη μέλη της UNESCO υιοθέτησαν μια παγκόσμια Διακήρυξη Ηθικών Αρχών σε σχέση με την Κλιματική Αλλαγή και συνεχίζουν να υποστηρίζουν μια προσέγγιση βασισμένη στις αξίες, υπό το σύνθημα “Changing Minds Not the Climate”. Η εκπαίδευση είναι το κλειδί και οι Στόχοι Βιώσιμης Ανάπτυξης (Στόχος SDG 4.7) αναφέρουν ρητά τον εξοπλισμό των εκπαιδευομένων με τις γνώσεις και τις δεξιότητες που απαιτούνται για την προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης, συμπεριλαμβανομένης της συμβολής του πολιτισμού.
Μουσεία, πολιτιστικά ιδρύματα και ερευνητικά κέντρα μνημείων πολιτιστικής κληρονομιάς μπορούν να γίνουν βασικοί παράγοντες για την ευαισθητοποίηση και την προώθηση του διαλόγου σχετικά με τη δράση για το κλίμα. Μπορούν ιδιαίτερα να απεικονίσουν τους τρόπους με τους οποίους οι προηγούμενες εμπειρίες της κλιματικής αλλαγής και των επιπτώσεών της μπορούν να δημιουργήσουν σωστές δράσεις αντιμετώπισης και ευαισθητοποίησης.
Οι καλλιτέχνες επίσης, μπορούν να διαδραματίσουν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην ευαισθητοποίηση, είτε μέσω φωτογραφιών που τεκμηριώνουν τα θαύματα του φυσικού κόσμου, ταινιών για την κλιματική αλλαγή ή πρωτοβουλιών παραστατικών τεχνών. Για παράδειγμα, το Culture Fund of Zimbabwe Trust, από το 2012, εργάζεται σε ένα πρόγραμμα συνεργασίας για τις τέχνες και την περιβαλλοντική βιωσιμότητα για την στήριξη των προϊόντων και των παραγωγών που δείχνουν πώς οι τέχνες και ο πολιτισμός μπορούν να αντιμετωπίσουν περιβαλλοντικά ζητήματα.
Χάραξη της πορείας προς τα εμπρός
Παρά τη μοναδική θέση του πολιτισμού για την ενίσχυση των προσπαθειών μετριασμού, προσαρμογής και αλλαγής συμπεριφοράς στην καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής, μέχρι στιγμής αυτή έχει υποτιμηθεί και υποχρησιμοποιηθεί. Ο πολιτισμός δεν ενσωματώνεται συστηματικά στη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή (1992) ούτε στη Συμφωνία του Παρισιού (2015), τα δύο κύρια μέσα που καθοδηγούν τη χάραξη διεθνών πολιτικών. Η έλλειψη δεδομένων, έρευνας και δημοσιεύσεων με επιστημονικά κριτίρια σχετικά με τη σχέση μεταξύ πολιτισμού και κλιματικής αλλαγής παραμένει σημαντικό εμπόδιο, που απαιτεί σημαντικές επενδύσεις σε ανθρώπινους πόρους και έρευνα. Η ανάπτυξη αυτού του όγκου έρευνας θα βοηθούσε τις χώρες να ενσωματώσουν τον πολιτισμό στα σχέδια δράσης τους για την επίτευξη των στόχων για την κλιματική αλλαγή στα πλαίσια της Συμφωνίας του Παρισιού (NDCs). Η ενσωμάτωση του πολιτισμού σε περιφερειακές στρατηγικές, πολιτικά έγγραφα ή μηχανισμούς διαλόγου μπορεί να βοηθήσει στην μετατόπιση του επίκεντρου των διαπραγματεύσεων για το κλίμα από τα ανταγωνιστικά συμφέροντα των χωρών σε μία βάση κοινών αξιών προς το κοινό καλό.
Δεδομένης της θεμελιωδώς ηθικής φύσης του ζητήματος της κλιματικής αλλαγής, ο πολιτισμός μπορεί να ενισχύσει ανθρωποκεντρικά και περιβαλλοντικά βιώσιμα κοινωνικά μοντέλα . Η ένταξη του πολιτισμού στις περιβαλλοντικές πολιτικές, για παράδειγμα, μπορεί να ενσωματώσει τις πρακτικές των τοπικών κοινοτήτων για την κατασκευή εξατομικευμένων λύσεων για στρατηγικές μετριασμού του κλίματος και προσαρμογής. Μπορεί επίσης να προτείνει λύσεις για διάφορους τομείς πολιτικής που σχετίζονται, με τον αστικό σχεδιασμό, την επισιτιστική ασφάλεια, τη μείωση της φτώχειας και νέους τρόπους υπεύθυνης κατανάλωσης και παραγωγής, συμπεριλαμβανομένου του τουρισμού. Επιπλέον η ένταξη του πολιτισμού στα εκπαιδευτικά συστήματα, καλλιεργεί τις γνώσεις, τις αξίες και τις συμπεριφορές προκειμένου να ενδυναμώσει μια νέα γενιά παγκόσμιων πολιτών ενόψει της κλιματικής αλλαγής, αλλά και να πυροδοτήσει τη δημιουργικότητα και την καινοτομία που απαιτούνται για ένα αβέβαιο μέλλον.
Προκειμένου όμως, να αξιοποιηθούν πλήρως οι δυνατότητες που μας δίνονται μέσω της πολιτιστικής μας κληρονομιάς θα χρειαστεί πολιτική βούληση και συντονισμένες προσπάθειες από όλους τους εμπλεκόμενους φορείς, κράτη μέλη, οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, διαχειριστές μνημείων παγκόσμιας κληρονομιάς, επαγγελματίες της πολιτιστικής βιομηχανίας, τοπική αυτοδιοίκηση, διευθυντές μουσείων, καλλιτέχνες, εκπαιδευτικούς και πολίτες σε όλο τον κόσμο για να αξιοποιήσουν πλήρως τις δυνατότητές του και έτσι να μπορέσουν να μεταβιβάσουν την κηδεμονία του εύθραυστου θαλάσσιου και δασικού οικοσυστήματος μας στις μελλοντικές γενιές.
Πηγές: www.unesco.org, culture.ec.europa.eu
