Γράφει η Βάλια-Ευαγγελία Τσερέπα – Εκπαιδευτικός πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, Πτυχιούχος ΠΜΣ «Στρατηγικές διαχείρισης Καταστροφών και Κρίσεων στους Διοικητικούς και Αναπτυξιακούς Τομείς»
Εισαγωγή
Φυσικά φαινόμενα και τεχνολογικές καταστροφές
Στην ιστορία του κόσμου, ο άνθρωπος έχει έρθει αντιμέτωπος με ένα εκτεταμένο εύρος γεγονότων που αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της φύσης και έχουν επηρεάσει ποικιλοτρόπως το περιβάλλον, το ζωικό βασίλειο και την ανθρώπινη κοινωνία. Τα γεγονότα αυτά είναι τα φυσικά φαινόμενα. Κλιματικά, υδρομετεωρολογικά, γεωλογικά φαινόμενα μαζί με πυρκαγιές, αποτελούν κατηγορίες φυσικών γεγονότων που έχουν πλήξει τον πλανήτη.
Ο άνθρωπος, στα πλαίσια της ανάπτυξης του πολιτισμού και της εξέλιξης των δραστηριοτήτων του προς την εξασφάλιση παροχής βασικών αναγκών και περαιτέρω ανέσεων, κατάφερε να αναπτύξει τον τομέα της τεχνολογίας κατασκευάζοντας βιομηχανικές μονάδες, εγκαταστάσεις και συστήματα επεξεργασίας και παραγωγής χημικών κι άλλων ουσιών. Ωστόσο όταν οι μονάδες αυτές βρεθούν μπροστά σε φυσικούς κινδύνους που εκφραστούν σε καταστροφές, προκαλούνται πολλές φορές ατυχήματα εξαιτίας της έλλειψης σωστής πρόβλεψης και της αστοχίας ανταπόκρισης των συστημάτων και κατασκευών που δεν είναι κατάλληλα φτιαγμένες να αντέχουν τέτοιου είδους κρίσεις. Προκαλούνται με αυτόν τον τρόπο τεχνολογικές καταστροφές.
Στο παρόν άρθρο εξετάζονται μέσω βιβλιογραφικής έρευνας και αναφορών και παρουσιάζονται το πως οι φυσικοί κίνδυνοι μπορούν να προξενήσουν τεχνολογικές καταστροφές με δυσμενείς επιπτώσεις σε διάφορες διαστάσεις του περιβάλλοντος και της κοινωνίας. Εξετάζεται στη συνέχεια το παράδειγμα των πλημμυρών που έπληξαν την κεντρική Ευρώπη το καλοκαίρι του 2002 προκαλώντας τεχνολογική καταστροφή με αλυσιδωτά φαινόμενα την περαιτέρω καταστροφή του περιβάλλοντος και την επίδραση στην ανθρώπινη ζωή. Τέλος παρατίθενται κάποια συμπεράσματα-παρατηρήσεις που απορρέουν από τη συγκεκριμένη μελέτη.
Πως μια φυσική καταστροφή είναι δυνατόν να επηρεάσει και να προκαλέσει μία αντίστοιχη τεχνολογική -NaTech καταστροφή.
Φυσικά φαινόμενα όπως υδρομετεωρολογικά, γεωδυναμικά, βιολογικά φαινόμενα και πυρκαγιές μπορούν να αποτελέσουν σοβαρούς κινδύνους όταν εκδηλωθούν σε καταστροφική μορφή απειλώντας ανθρώπους, περιουσίες και το περιβάλλον. Η έκφραση αυτή των φαινομένων χαρακτηρίζεται ως φυσική καταστροφή η οποία δεν σχετίζεται με ανθρώπινη παρέμβαση (Μουζάκης,2018).
Οι φυσικοί κίνδυνοι στην ενεργή έκφρασή τους ως καταστροφές μπορεί να προκαλέσουν μεγάλες ζημιές και επιπτώσεις σε βιομηχανικές, χημικές και πυρηνικές εγκαταστάσεις. Αγωγοί φυσικού αερίου, εργοστάσια, θαλάσσιες εξέδρες επίσης μπορούν επηρεαστούν από αστραπές, πυρκαγιές, σεισμούς, πλημμύρες με αποτέλεσμα την διαφυγή τοξικών αερίων, εκρήξεις και πυρκαγιές οδηγώντας σε τεράστιο κίνδυνο ανθρώπινων απωλειών και στη διάλυση συστημάτων, οικοσυστημάτων, υπηρεσιών, κοινωνιών καθώς και στην ρύπανση του περιβάλλοντος και του υδροφόρου ορίζοντα. Τα ατυχήματα αυτά λέγονται NaTech καταστροφές (Natural disaster triggering a technological disaster) ένας ορισμός που δηλώνει τις καταστροφές που προκαλούνται από φυσικές καταστροφές.
Κατά την διάρκεια αυτών των ατυχημάτων επικίνδυνες χημικές ουσίες μπορούν να απελευθερωθούν στην ατμόσφαιρα θέτοντας σε κίνδυνο μεγάλες εκτάσεις περιοχών. Επιπλέον μέτρα που έχουν ληφθεί για την προστασία και τον μετριασμό των συνεπειών όπως συστήματα ασφαλείας, φράγματα και φράχτες μπορεί να καταστραφούν προκαλώντας πολλαπλά προβλήματα (Krausmann et al.,2010 & Girgin, 2011 όπως αναφέρονται στην Krausmann,2019). Δημιουργείται, με αυτόν τον τρόπο, μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης η οποία βρίσκει πολλές φορές το προσωπικό πολιτικής προστασίας και σωμάτων ασφαλείας απροετοίμαστο και ανήμπορο να ανταποκριθεί σε μια τόσο πολύπλοκη απειλή με αλυσιδωτά -πολλές φορές- φαινόμενα και συνέπειες (Girgin et al.,2019).
Τα τελευταία χρόνια τα ατυχήματα αυτά έχουν αυξηθεί καθώς έχει μεγαλώσει και η συχνότητα των έντονων μετεωρολογικών φαινομένων όπως θύελλα, πλημμύρα, τυφώνας, οφειλόμενα και στην κλιματική αλλαγή και την ανθρώπινη συμβολή σε αυτό. Όταν βέβαια τα φαινόμενα αυτά εκδηλώνονται σε περιοχές με έντονη βιομηχανική δραστηριότητα, χρήση πολύπλοκης τεχνολογίας (δύσκολα διαχειρίσιμης) αστικοποίηση και μεγάλο πληθυσμό τότε αυξάνεται και η πιθανότητα εμφάνισης μιας NaTech καταστροφής με ανθρώπινες απώλειες και κόστος ζημιών που μπορεί να αποτελέσουν τεράστια μεγέθη για μια κοινωνία και μια χώρα (Cruz et al., 2007).
Χαρακτηριστικό παράδειγμα γεωδυναμικού φαινομένου και έντονης βιομηχανικής δραστηριότητας είναι το ατύχημα που σημειώθηκε στη βιομηχανική περιοχή Izmit στη Τουρκία το 1999 από το γεωδυναμικό φαινόμενο σεισμού έντασης 7,8 ρίχτερ. Η παροχή ρεύματος και νερού διακόπηκε λόγω του σεισμού και των ζημιών σε σύστημα υδροδότησης διυλιστηρίου με συνέπεια να ξεσπάσουν φαινόμενα domino και πυρκαγιές (Μουζάκης,2020).
Εκτός από το σεισμό, άλλη μια κατηγορία φυσικών φαινομένων – τα υδρομετεωρολογικά φαινόμενα – μπορεί να οδηγήσουν σε τεχνολογικό ατύχημα και στην διαφυγή ουσιών μολύνοντας τον αέρα, τη γη και το νερό. Στη Δυτική Αττική το 2017 εμφανίστηκε το φαινόμενο της ξαφνικής πλημμύρας, προερχόμενη από σφοδρή καταιγίδα, πλήττοντας στο διάβα της βιομηχανίες και συγκροτήματα και απελευθερώνοντας υδρογονάνθρακες που κατέληξαν να μολύνουν τον υδάτινο κόλπο της Ελευσίνας. Παρακάτω μελετάται το ατύχημα που προκλήθηκε στην Τσεχία με αναφορά στις πλημμύρες που «χτύπησαν» την Ευρώπη το 2002 προκαλώντας ζημιά στη βιομηχανική μονάδα Spolana και τη διαφυγή μεγάλων ποσοτήτων χλωρίνης και διοξινών (Hudec and Lukš, 2004; Gautam and Van der Hoek, 2003 όπως αναφέρονται στους Girgin et al., 2019).
NaTech καταστροφή- Τσεχία 2002: Καταστροφή εργοστασίου από πλημμύρα με επακόλουθες επιπτώσεις.
Το καλοκαίρι του 2002 σφοδρά υδρομετεωρολογικά φαινόμενα έπληξαν την περιοχή της κεντρικής Ευρώπης προκαλώντας καταιγίδες που έπληξαν περιοχές της Γερμανίας, της Αυστρίας, της Σλοβακίας και της Τσεχίας. Τα χαρακτηριστικά αυτά μαρτυρούσαν την παρουσία κυκλώνα πάνω ή κοντά στην περιοχή της Δημοκρατίας της Τσεχίας με ακόλουθα φαινόμενα τις έντονες καταιγίδες που προκάλεσαν έντονες πλημμύρες στη χώρα, σύμφωνα με την εθνική αναφορά υδρολογίας. Δύο έντονα πλημμυρικά επεισόδια (6–7 και 11–13 Αυγούστου 2002) εκτυλίχθηκαν διαδοχικά το ένα μετά το άλλο φτάνοντας τις υδρολογικές λεκάνες απορροής των ποταμών Vltava, Elbe, Mulde και του Δούναβη σε κορεσμό προκαλώντας υπερχείλιση και πλημμύρα (Řezáčová et al.,2005).
Η χώρα της Τσεχίας διασχίζεται από έναν από τους μεγαλύτερους ποταμούς της κεντρικής Ευρώπης, τον ποταμό Elbe (ή Labe) ο οποίος πηγάζει από την Τσεχία και καταλήγει στη Βόρεια θάλασσα κοντά στη Γερμανία. Πάρα πολλές εργοστασιακές και βιομηχανικές μονάδες βρίσκονται κατά μήκος του ποταμού, στο πάνω μέρος του, από τις οποίες εκπέμπονται μεγάλα ποσοστά ρύπων προς τον ποταμό και το γύρω περιβάλλον (Stachel et al., 2004). Η εκτεταμένη έντονη βροχόπτωση που συνέβη το 2002 προκάλεσε την υπερχείλιση της περιοχής της λεκάνης απορροής η οποία επηρέασε ακολούθως τις εγκαταστάσεις.
Πιο συγκεκριμένα, μια από τις εγκαταστάσεις αυτές ήταν το χημικό εργοστάσιο Spolana που βρίσκεται στην περιοχή Neratovice βόρεια της Πράγας (European Commission, 2002 όπως αναφέρεται στους Cruz et al. (2007). Το εργοστάσιο πλημμύρησε όταν οι φράχτες προστασίας που κατασκευάστηκαν να αντέξουν τέτοια φαινόμενα δεν άντεξαν την δύναμη της πλημμύρας. Αποτέλεσμα ήταν η διαρροή χλωρίνης σε υγρή και αέρια μορφή καθώς και άλλων επικίνδυνων ουσιών στον ποταμό (United Nations office for disaster risk reduction, 2019). Ουσίες διέρρευσαν όχι μόνο από το συγκεκριμένο εργοστάσιο αλλά και από άλλες βιομηχανικές μονάδες στην περιοχή Bitterfeld. Σύμφωνα με μελέτη των Cruz et al. (2007) η ποσότητα που διέφυγε στην ατμόσφαιρα και το γύρω περιβάλλον ανερχόταν σε 400 κιλά χλωρίνης. Αμέσως μετά το συμβάν, κηρύχθηκε από τις αρχές κατάσταση έκτακτης ανάγκης με ειδοποιήσεις προς τον κόσμο να μείνουν στις οικίες τους ασφαλίζοντας τις εισόδους/εξόδους ώστε να αποφύγουν την έκθεση στις επικίνδυνες ουσίες (Christolis & Markatos, 2007).
Τα στοιχεία των ποσοτήτων που διέρρευσαν από το ατύχημα διαφέρουν κατά τους ειδικούς. Οι Gautam και Van der Hoek (2003) σε σχετική μελέτη αναφέρουν πως οι ποσότητες αναλογούσαν σε 80 τόνους υγρής χλωρίνης και μερικούς τόνους άλλων χημικών καρκινογόνων ουσιών πράγμα το οποίο θα μπορούσε να οδηγήσει σε ανάλογο μέγεθος καταστροφής που συνέβη το 1986 στο Τσερνομπίλ. Όπως ήταν αναμενόμενο, το οικοσύστημα και η υδρόβια ζωή της περιοχής διαταράχθηκε από τις ποσότητες διοξινών που κάθισαν ως ιζήματα κοντά στις όχθες του ποταμού Elbe. Η ζωή των κατοίκων τέθηκε σε κίνδυνο αφού οι ουσίες αυτές μπορούσαν να εισχωρήσουν στο σώμα προκαλώντας δραματικές συνέπειες. Η ζημιά που δημιουργήθηκε απέκτησε μεγάλες διαστάσεις με συνέπεια το αποχετευτικό σύστημα της Πράγας να καταστραφεί από την πλημμύρα και τις χημικές ουσίες που περιείχε από τις κατεστραμμένες μονάδες, γεγονός που συνέβαλλε στην περαιτέρω μόλυνση της πρωτεύουσας αλλά και του ποταμού Vltava και η οποία επιδεινώθηκε από μια διαρροή οξέος που συνέβη το Σεπτέμβρη του 2002 από μια άλλη εργοστασιακή μονάδα.
Ιστορικά το χημικό εργοστάσιο Spolana αποτελεί μια από τις δύο μονάδες επεξεργασίας χλωρίου- αλκαλίου της Τσεχίας σε λειτουργία από το 1948 και ασχολείται με την παραγωγή χλωρίου εκπέμποντας ετησίως το 2% των συνολικών ανθρωπογενών εκπομπών υδραργύρου (Hg) της χώρας. Η διάχυση του υδραργύρου από τη μονάδα στη γύρω περιοχή δημιουργούσε ήδη υγειονομική ανησυχία πριν ακόμα συμβεί η πλημμύρα. Έτσι κατά τη διάρκεια της πλημμύρας, εκτός από την υγρή χλωρίνη που διέρρευσε, δημιουργήθηκε επίσης ο κίνδυνος να εξαπλωθούν στην περιοχή προϊόντα, υλικά που περιέχουν υδράργυρο σε μεγάλες ποσότητες αφού περίπου το 90% του εργοστασίου «χτυπήθηκε» από το συμβάν σύμφωνα με εκτίμηση των Suchara & Sucharová (2007). Αυτό έκανε τους περιβαλλοντολόγους να υποθέσουν πως το περιβάλλον είχε μολυνθεί από τον υδράργυρο και πως το έδαφος της περιοχής της πλημμύρας, που είχε καλυφθεί από τα χημικά στοιχεία, έχει υποστεί σημαντική διάβρωση (Suchara & Sucharová, 2007).
Το «mini-Chernobyl» όπως χαρακτηρίστηκε από αρχές του τόπου, που προκλήθηκε από την καταστροφή του εργοστασίου και την διαρροή θανατηφόρων αερίων χλωρίνης στην ατμόσφαιρα, απείλησε τη ζωή πολλών ανθρώπων κυρίως στην περιοχή Neratovice. Πολλά δέντρα και καλλιέργειες επίσης κάηκαν από τις χημικές ουσίες που απελευθερώθηκαν (Traynor, 2002). Στο στάδιο της απόκρισης προς την αντιμετώπιση και μετριασμό των συνεπειών, οι αρχές, ακριβώς μετά το δεύτερο σφοδρό πλημμυρικό επεισόδιο στις 16 Αυγούστου, προχώρησαν σε εκκένωση της περιοχής κοντά στις εγκαταστάσεις ενώ εκατοντάδες πυροσβέστες και οχήματα έσπευσαν προς τη διάσωση των κατοίκων. Ειδικές μονάδες πυρασφάλειας στήθηκαν προκειμένου να μπορέσουν να παρέχουν νερό ώστε να βελτιωθούν οι συνθήκες υγιεινής στην κατάσταση που είχε δημιουργηθεί. Άμεση κινητοποίηση σημειώθηκε και διεθνώς αφού χώρες όπως η Σλοβακία (η οποία είχε ήδη πληγεί από πλημμύρες της ίδιας χρονικής περιόδου όπως η Τσεχία), η Ελλάδα, η Γαλλία και το Βέλγιο έσπευσαν να υποστηρίξουν τις προσπάθειες της απόκρισης παρέχοντας αντλίες νερού και επιπλέον προσωπικό (OCHA dispatch, 2002).
Οι παράγοντες οι οποίοι φαίνεται να έχουν καθοριστικό ρόλο στην επίδραση των πλημμυρών ήταν οι ελλείψεις των ποικίλων υποδομών όπως φράγματα κ.ά. και η κατασκευαστική αδυναμία απόκρισής τους στη δύναμη της πλημμύρας εφόσον δεν είχαν κατασκευαστεί κατάλληλα ώστε να σταθούν σε πλημμυρικά γεγονότα με περίοδο επανάληψης μεγάλων χρονικών περιόδων (ίσως και αιώνα).
Το ατύχημα του χημικού εργοστασίου Spolana, που προκλήθηκε από τα δύο πλημμυρικά επεισόδια του 200, προξένησε την διαρροή ουσιών που μόλυναν το νερό ενώ παρατηρήθηκαν αυξημένα επίπεδα οργανικής ρύπανσης (Haldney et al. 2004 όπως αναφέρεται στους Pescaroli & Alexander, 2015). Μπορεί το γεγονός να μην οδήγησε σε ανθρώπινες απώλειες ωστόσο η ρύπανση από τις επικίνδυνες και θανατηφόρες ουσίες ήταν μακροπρόθεσμη επιβάλλοντας προστατευτική νομοθεσία ώστε να περιοριστεί το πρόβλημα που δημιουργήθηκε.
Η βαρύτητα του προβλήματος φαίνεται και από την αξιοσημείωτη διεθνή ανταπόκριση από πολλά κράτη που έσπευσαν να συντρέξουν στην αντιμετώπιση της μόλυνσης του νερού και τις επακόλουθες επιπτώσεις για τον άνθρωπο παρέχοντας εμβόλια κατά της ηπατίτιδας αλλά και απολυμαντικά με βάση το χλώριο (Pescaroli & Alexander, 2015).
Βιβλιογραφικές Αναφορές
Arnika (2002) Spolana Neratovice during the floods 29.8.2002 – Czech Republic – Photogallery, Retrieved on 26/01/2021 from https://english.arnika.org/photogallery/spolana-neratovice-and-the-environs- during-the-floods-in-august-2002-and-afterwards
Christolis M.N., Markatos N.C. (2007) Τεχνολογικά ατυχήματα μεγάλης έκτασης και η οδηγία Seveso II( Major technological accidents and the SEVESO II Directive), Φυσικές και τεχνολογικές καταστροφές του χθες και κίνδυνοι του αύριο ( Yesterday”s Natural and Technological Disasters and Risks of Tomorrow), p.22, Τυπωθήτω-Δαρδάνος, Ανακτήθηκε στις 22/01/2021 από https://www.researchgate.net/publication/277239223_TECHNOLOGIKA_ATYCHEMATA_MEGALES_EKTASES_KAI_ E_ODEGIA_SEVESO_II_Major_technological_accidents_and_the_SEVESO_II_Directive
Ana Maria Cruz A.M., Steinberg L.G., Vetere‐Arellano A.L. (2007) Emerging Issues for Natech Disaster Risk Management in Europe, Journal of Risk Research, Volume 9, Issue 5, pp.483-501. Retrieved on 23/01/2021 from https://doi.org/10.1080/13669870600717657
Gautam K.P and Van der Hoek E.E. (2003) Literature study on environmental impact of floods, Delft Cluster Report, p.57. Retrieved on 23/01/2021 from http://resolver.tudelft.nl/uuid:4080519e-a46d-4e96-8524- 62ee8fd93712
Girgin S., Necci A., Krausmann E. P.Y. (2019) Recommendations for National Risk Assessment for Disaster Risk Management in EU, Natech Accidents, JRC for Science and Policy Report, pp. 147-159, doi:10.2760/084707. Retrieved on 27/01/2021 from https://www.researchgate.net/publication/333262023_Natech_Accidents
Krausmann E., Girgin S., Necci A. (2019) Natural hazard impacts on industry and critical infrastructure: Natech risk drivers and risk management performance indicators, International Journal of Disaster Risk Reduction, Volume 40, p. 9, doi: 10.1016/j.ijdrr.2019.101163. Retrieved on 28/01/2021 from https://doi.org/10.1016/j.ijdrr.2019.101163
Μουζάκης Γ. (2018) Τεχνολογικές και NaTech Καταστροφές, σελ.72, Αθήνα
Μουζάκης Γ. (2020) Τεχνολογικές και NaTech Καταστροφές, σελ.89, Αθήνα
OCHA (2002) OCHA/GVA – 2002/0166 – Czech Republic – Floods, OCHA Situation Report No. 4, UN Office for the Coordination of Humanitarian Affairs (OCHA), 17 August 2002. Retrieved on 22/01/2021 from https://reliefweb.int/report/czech-republic/czech-republic-floods-ocha-situation-report-no-4
Pescaroli G., Alexander D. (2015) A definition of cascading disasters and cascading effects: Going beyond the “toppling dominos” metaphor, GRF Davos Planet Risk, Volume 3, Number 1, pp.58-67. Retrieved on 26/01/2021 from http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.874.4335&rep=rep1&type=pdf
Stachel R., Herrmann T., Krüger F., Knoth W., Päpke O., Rauhut U., Reincke H., Schwartz R., Steeg E., Uhlig S. (2004) The Elbe flood in August 2002 – occurrence of polychlorinated dibenzo-p-dioxins, polychlorinated dibenzofurans (PCDD/F) and dioxin-like PCB in suspended particulate matter (SPM), sediment and fish B., Water Science and Technology, Volume 50, No. 5, pp 309–316. Retrieved on 25/01/2021 from https://iwaponline.com/wst/article/50/5/309/11400/The-Elbe-flood-in-August-2002- occurrence-of
Suchara I., Sucharová J. (2008) Mercury distribution around the Spolana chlor-alkali plant (central Bohemia, Czech Republic) after a catastrophic flood, as revealed by bioindicators, Environmental Pollution, Volume 151, Issue 2, pp. 352-361. Retrieved on 26/01/2021 from https://doi.org/10.1016/j.envpol.2007.06.029
Řezáčová D., Kašpar M., Müller M., Sokol Z., Kakos V., Hanslian D., Pešice P. (2005) A comparison of the flood precipitation episode in August 2002 with historic extreme precipitation events on the Czech territory, Atmospheric Research, Volume 77, Issues 1–4, pp. 354-366. Retrieved on 23/01/2021 from https://doi.org/10.1016/j.atmosres.2004.10.008
Traynor (2002) ‘Lethal chlorine gas escapes from Czech chemical plant after floods’, The Irish Times, Mon, Aug 26, 2002. Available at https://www.irishtimes.com/news/lethal-chlorine-gas-escapes-from-czech- chemical-plant-after-floods-1.1093165 (retrieved on 25/01/2021)
UNDRR (2019) Global Assessment Report on Disaster Risk Reduction, United Nations International Strategy for Disaster Reduction, Geneva, Switzerland, p.274. Retrieved from https://books.google.gr/books?id=RwiwDwAAQBAJ&pg=PR446&lpg=PR446&dq=Hudec+and+Luk%C5%A1+2004& source=bl&ots=ezmHOHQRWX&sig=ACfU3U2PkTzrzvEhQw- JUtP59hfb9C3czA&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwil0vvLo7TuAhUDPOwKHYzCA30Q6AEwCnoECA4QAg#v=onepage& q=Hudec%20and%20Luk%C5%A1%202004&f=false
