Τα νησιά στη λογοτεχνία

Γράφει η Αναστασία – Χριστίνα Καραμήτσου, Περιβαλλοντολόγος MSc. Υποψήφια Διδάκτορας του Τμήματος Μηχανικών Περιβάλλοντος Πανεπιστημίου Πατρών

Υπάρχουν πολλά γνωστά έργα της λογοτεχνίας που θα αναφερθούν εδώ. Έργα που συντρόφεψαν τους περισσότερους στην παιδική ή την εφηβική τους ηλικία, έργα που άντεξαν στο χρόνο και έγιναν κλασικά, ακόμα και έργα τα οποία πολλοί γνωρίζουν μέσα από τις αντίστοιχες μεταφορές τους στη μικρή ή τη μεγάλη οθόνη. Κάθε έργο έχει διαφορετική αξία για το κοινό, αλλά όλοι όσοι έγραψαν με φόντο τα νησιά, ανεξαρτήτως εποχής, είχαν ένα κοινό σκοπό: να δώσουν στο έργο τους μια ιδιαίτερη όψη, και στην αφήγησή τους ένα περιορισμό που η περιγραφή ενός λιγότερο περιορισμένου χώρου δε θα μπορούσε να τους δώσει.

ΓΙΑΤΙ ΝΗΣΙ;

Αυτό που προκαλεί την απορία είναι ο λόγος για τον οποίο ένας συγγραφέας επιλέγει να ξετυλίξει την ιστορία του σε ένα νησί. Ασφαλώς, ο κάθε συγγραφέας έχει τη δική του οπτική και τους δικούς του λόγους! Ο Σκωτσέζος μουσικός και συγγραφέας Malachy Tallack, υποστηρίζει πως «τα νησιά δίνουν μια άμεση αίσθηση του τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος εκεί έξω, περικυκλωμένος από νερό. Υπάρχει η μεταφορά του ανθρώπου ως νησί αλλά υπάρχει επίσης μια βαθιά γοητεία με το νησί ως ένας κόσμος από μόνο του. Τα νησιά είναι δελεαστικά επειδή μοιάζουν γνώριμα. Μπορούμε να τα διασχίσουμε. Κι όμως, την ίδια στιγμή είναι μυστηριώδη μέρη στα οποία ελκόμαστε ανεξήγητα. Μυστήρια αλλά γνώριμα-αυτό είναι που κάνει τα νησιά τόσο συναρπαστικά.»
Είναι όμως πραγματικά αυτό που κάνει τα νησιά τόσο ελκυστικά ως σημεία αναφοράς στη λογοτεχνία; Αυτό που έχει παρατηρηθεί γενικότερα είναι πως τα νησιά τελικά χρησιμοποιήθηκαν ως μέρη εξορίας, ή ως μέρη απελπισίας, αφού τα φυσικά γεωγραφικά τους όρια μπορούν να αποτελέσουν φυλακές για τους ήρωες των έργων. Από την άλλη όμως, αποτελούν ίσως και μέρη που για τον αναγνώστη φαντάζουν εξωτικά, ειδικά σε παλιότερες εποχές, όπου τα ταξίδια στις νησιωτικές περιοχές ήταν απαγορευτικά.
Υπάρχει όμως και η οπτική του νησιού ως τόπο που έχει τη δυνατότητα να μεταμορφώσει τον ήρωα τόσο πνευματικά, όσο και ψυχολογικά. Ουσιαστικά, τα συμπεράσματα που έχουν εξαχθεί από τη μελέτη των έργων που έχουν ως σκηνικό τα νησιά είναι ότι, αφού τα νησιά απέχουν πολύ τόσο γεωγραφικά όσο και κοινωνικά από τις ανοιχτές κοινωνίες στις οποίες ζουν συνήθως οι πρωταγωνιστές των έργων αυτών, το ότι βρίσκονται σε αυτά σηματοδοτεί μια εσωτερική αλλαγή, καθώς αναγκάζονται σε αυτά να προσαρμοστούν σε ένα διαφορετικό τρόπο ζωής και σκέψης, έτσι ώστε να επιβιώσουν στις νέες συνθήκες ενός αφιλόξενου φαινομενικά μέρους.
Τόσο στην ελληνική όσο και στην παγκόσμια λογοτεχνία υπάρχει πληθώρα έργων που εκτυλίσσονται σε νησιά. Τα πιο σημαντικά θα παρουσιαστούν εδώ συνοπτικά.

1. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Ομήρου Οδύσσεια: Το έπος της αρχαίας ελληνικής γραμματείας που έχει ως κεντρικό θέμα τον επαναπατρισμό του βασιλιά της Ιθάκης Οδυσσέα, που με το τέλος του Τρωικού πολέμου αποφασίζει να γυρίσει σπίτι του. Η έχθρα που έχει όμως γι’αυτόν ο θεός Ποσειδώνας που κυριαρχεί στις θάλασσες τον αναγκάζει να περιπλανηθεί σε διάφορα νησιά μακριά από το δικό του, μια περιπλάνηση που διήρκησε δέκα χρόνια. Όσο ο Οδυσσέας αντιμετωπίζει μυθικά πλάσματα και ψάχνει τρόπους να γυρίσει στην οικογένειά του, η σύζυγός του Πηνελόπη και ο γιος του Τηλέμαχος προσπαθούν να απωθήσουν μια σειρά μνηστήρες που, καθώς θεωρούσαν ότι ο Οδυσσέας ήταν νεκρός, ζούσαν στο παλάτι του και προσπαθούσαν να πείσουν την Πηνελόπη να διαλέξει έναν από αυτούς. Η διήγηση τελειώνει με την επιστροφή του Οδυσσέα στην Ιθάκη, όπου με τη βοήθεια του γιου του καταφέρνει να μπει απαρατήρητος στο παλάτι και να δολοφονήσει τους μνηστήρες κατά τη διάρκεια ενός αγώνα.
Η έννοια του νησιού στην Οδύσσεια έγκειται στην ιδέα του νησιού:
-πρώτον σαν τόπος εξωτικός, αφού τα νησιά στα οποία φτάνει ο Οδυσσέας κατά τη πορεία του προς την Ιθάκη συναντά σε αυτά μυθικά τέρατα,
-δεύτερον σαν τόπος πόνου, αφού ο Οδυσσέας περνάει κάθε είδους κινδύνους κατά τη διάρκεια των ταξιδιών του, αλλά και
-τρίτον σαν τόπος λύτρωσης, αφού φτάνοντας στην Ιθάκη εκπλήρωσε την επιθυμία του και αποκαταστάθηκε η ζωή του ως βασιλιά και ως οικογενειάρχη.

Το χαμένο νησί, Μ. Καραγάτσης: Το χαμένο νησί γράφτηκε το 1943 και έχει ως κεντρικό του θέμα ένα ναυάγιο, του οποίου ο μόνος επιζών κατέληξε σε ένα νησί του Αιγαίου. Εκεί, ενώ άρχισαν να αποκαλύπτονται εγκλήματα που είχαν σχέση με το ναυάγιο, το φυσικό περιβάλλον του νησιού άρχισε να αλλάζει. Τελικά, το νησί σιγά σιγά μετατράπηκε σε τροπικό, έγινε πλωτό νησί και κατέληξε στις θάλασσες του Ειρηνικού.
Εδώ, το νησί στην αφήγηση λειτουργεί σαν ένας τόπος μυστηρίου και απομόνωσης, που για ανεξήγητους λόγους αλλάζει δομή.
Ο καπετάν Μιχάλης, Νίκος Καζαντζάκης: Ένα από τα διασημότερα έργα του συγγραφέα, εκτυλίσσεται στην κρητική επανάσταση του 1889. Ο πρωταγωνιστής, ένας ασυμβίβαστος πολεμιστής, δεσμεύεται να παραμείνει αγέλαστος και μαυροντυμένος μέχρι να ελευθερωθεί η Κρήτη. Αυτά όμως μέχρι να γνωρίσει τη γυναίκα του αδελφοποιτού του, την οποία και αδυνατεί να βγάλει από το μυαλό του.
Το νησί εδώ δεν παίζει ενεργό ρόλο, παρά μόνο χρησιμοποιείται σαν λόγος αγώνα-αφού ο καπετάν Μιχάλης ζει ουσιαστικά για τη στιγμή της απελευθέρωσης του νησιού.

Πλωτά νησιά, Δημήτρης Μίγγας: Ένας από τους ήρωες του μυθιστορήματος αυτού, μετά την έκδοση ενός δικού του μυθιστορήματος με θέμα ένα θαλασσινό ταξίδι τριών ανδρών από το Ναβαρίνο προς τις Στροφάδες, αποφασίζει να κάνει την ιστορία του πραγματικότητα και διοργανώνει μία αντίστοιχη νυχτερινή κρουαζιέρα με δύο φίλους του. Αυτοί συνειδητοποιούν ότι ο φίλος τους προσπαθεί να μεταφέρει τη μυθοπλασία του στην πραγματικότητά τους, αλλά αδυνατούν να το αποτρέψουν, καθώς στο τέλος του ταξιδιού φτάνουν σε ένα νησί που ανήκει και στο χώρο της πραγματικότητας και στο χώρο του φανταστικού. Μεταξύ πραγματικότητας και μυθοπλασίας, βρίσκονται σε ένα πλωτό νησί, και εκεί βρίσκονται αντιμέτωποι με τη ζωή που έχουν και τη ζωή που ονειρεύονταν.
Εδώ το νησί λειτουργεί ως τόπος που δίνει τη δυνατότητα για ενδοσκόπηση. Πράγματι, στην απομόνωση του ημι-φανταστικού αυτού τόπου οι ήρωες αναπόφευκτα έρχονται αντιμέτωποι με αυτά που έχασαν και αυτά που δεν είχαν ποτέ. Το νησί επίσης λειτουργεί σαν τόπος μυστηρίου, αφού ισορροπεί μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίας.
2. ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Ροβινσώνας Κρούσος, Daniel Defoe: Ένα από τα πιο δημοφιλή νεανικά μυθιστορήματα της αγγλικής λογοτεχνίας, ο Ροβινσώνας Κρούσος πραγματεύεται την ιστορία ενός ανθρώπου που έζησε 28 χρόνια αποκλεισμένος σε ένα νησί. Ο κεντρικός χαρακτήρας, ο Κρούσος, εγκαταλείπει την Αγγλία για να ταξιδέψει. Αν και καταλήγει να ναυαγήσει, επιθυμεί να συνεχίσει τα ταξίδια. Εν συντομία, μετά από μια μεγάλη σειρά περιπετειών, καταλήγει να εγκατασταθεί σε ένα μικρό και απομονωμένο νησί, στο οποίο προσαρμόζεται στις συνθήκες απομόνωσης, βρίσκει τον τρόπο να επιβιώσει σε αυτό και βιώνει μια εσωτερική αλλαγή, κατά την οποία γίνεται πιστός και εκφράζει την ευγνωμοσύνη του στο Θεό.
Ο ρόλος του νησιού εδώ είναι ένας τόπος απομόνωσης και μοναξιάς, που όμως δίνει το έναυσμα για την εσωτερική αλλαγή του χαρακτήρα, ο οποίος υπό αυτές τις συνθήκες αναθεωρεί τη στάση ζωής του.

Το νησί των θησαυρών, Robert Luis Stevenson:Ίσως από τα πιο πολυδιαβασμένα εφηβικά έργα, το νησί των θησαυρών πραγματεύεται τις περιπέτειες ενός νεαρού που επιβιβάζεται παράνομα σε ένα πειρατικό καράβι, προς αναζήτηση ενός θησαυρού. Στη πορεία, το πλήρωμα του πλοίου στασιάζει και η περιπέτεια μετατρέπεται σε έναν αγώνα επιβίωσης και διεκδίκησης των πλούτων.
Εδώ το νησί παρουσιάζεται ως φρούριο, αφού είναι αρκετά απομονωμένο για να φιλοξενήσει το θησαυρό με ασφάλεια, αλλά και ως τόπος μυστηρίου, που κρύβει πολλές περιπέτειες για αυτούς που πηγαίνουν σε αναζήτηση του θησαυρού.

Η μυστηριώδης νήσος, Jules Verne: Το έργο του Βερν πραγματεύεται την επιβίωση μιας ομάδας ναυαγών σε ένα νησί του Ειρηνικού. Οι ήρωες, αντιμέτωποι με την απομόνωση του έρημου νησιού, μηχανεύονται τρόπους επιβίωσης, εκμεταλλεύονται τους διαθέσιμους πόρους του νησιού και προσπαθούν να ζήσουν εκεί κανονικά. Όμως αυτό καθίσταται αδύνατο, αφού φαίνεται να υπάρχει κάτι το μυστηριώδες που επεμβαίνει στις ζωές τους εκεί, επιβλέποντάς τους και σώζοντας τους ακόμη.
Το νησί εδώ φέρει τη σφραγίδα της απομόνωσης. Και αποτελεί τόπο που δίνει το έναυσμα για ανακαλύψεις από πλευράς των χαρακτήρων. Είναι τυπικό παράδειγμα τόπου μυστηρίου, που σκοπό έχει να εξιτάρει τον αναγνώστη, ειδικά σε μια εποχή που τα νησιά δεν ήταν προσβάσιμα.

Ο άρχοντας των μυγών, William Golding: Χαρακτηρίστηκε ως ένα ψυχογράφημα της εποχής μας. Πραγματεύεται την ιστορία μιας παρέας παιδιών που, ως οι μόνοι επιζώντες ενός αεροπορικού δυστυχήματος σε ένα απομονωμένο νησί, προσπαθούν εκεί να επιβιώσουν. Όμως, οι σκληρές συνθήκες που συναντούν εκεί-ειδικά σε αντίθεση με τη ζωή που είχαν ως τότε-, έχουν ως αποτέλεσμα αυτά τα παιδιά να μεγαλώσουν απότομα και να υιοθετούν συμπεριφορές ενηλίκων, με δραματικά αποτελέσματα.
Το νησί λειτουργεί εδώ ως τόπος απομόνωσης και φυλάκισης, αφού η παρέα δεν έχει διέξοδο από το ερημικό νησί. Λειτουργεί επίσης ως τόπος που προκαλεί την εσωτερική αλλαγή των ηρώων, αφού οι αντίξοες συνθήκες που επικρατούν εκεί τους αναγκάζουν να ωριμάσουν, ώστε να μπορέσουν να επιβιώσουν.

Τα ταξίδια του Γκιούλιβερ, Jonathan Swift: Ένα από τα πλέον γνωστά έργα της Αγγλικής λογοτεχνίας, έχει ως κύριο θέμα του τις απίθανες περιπέτειες ενός ανθρώπου σε διαφορετικά νησιά. Ο Γκιούλιβερ, γιατρός και λάτρης των ταξιδιών, μπαρκάρει σε ταξίδι και καταλήγει να ναυαγήσει. Οι τόποι που συναντά είναι φανταστικοί: από τη χώρα των Λιλιπούτειων, στη χώρα των γιγάντων –τη Βροβδινγνάγη, και από το ιπτάμενο νησί της Λαπούτας ως το βασίλειο που κυβερνούν τα άλογα με τους ανθρώπους να είναι υπηρέτες, το Χουίχνχνμς. Το έργο ουσιαστικά είναι μια καυστική σάτιρα της κοινωνίας της εποχής του.
Η ιδέα του νησιού λειτουργεί εδώ σαν τόπος εξωτικός, αφού τα νησιά που επισκέπτεται ο Γκιούλιβερ φιλοξενούν κάθε είδους ιδιαίτερες κοινωνίες, καθώς επίσης και τόπος περιορισμού και φυλάκισης, ειδικά αφού ο ίδιος ο Γκιούλιβερ υπήρξε αιχμάλωτος κατά τη διάρκεια της διαμονής του σε αυτά.

Ο άνθρωπος που αγαπούσε τα νησιά, D.H. Lawrence: Το διήγημα αυτό έχει ως κεντρικό ήρωα έναν άνθρωπο που έχει ως στόχο της ζωής του να αποκτήσει το δικό του νησί. Νοικιάζει λοιπόν ένα νησί και μετακομίζει εκεί με έναν αριθμό υπηρετικού προσωπικού ως συντροφιά, αλλά με τον καιρό, καθώς μερικοί είτε φεύγουν είτε διώχνονται από τον ίδιο, μετακομίζει σε μικρότερο νησί. Αν και στο δεύτερο νησί έχει ακόμη λιγότερους ανθρώπους, τα αποτελέσματα είναι ίδια, οπότε μετακομίζει σε ένα ακόμη μικρότερο νησί, με μόνη συντροφιά του μια γάτα και μερικά πρόβατα. Παρανοϊκός όπως γίνεται εκεί, σταματάει να τρώει και να κοιμάται και κρύβεται στην καλύβα του, και είναι χαρακτηριστικό το ότι χαίρεται όταν συνειδητοποιεί πως η γάτα του δεν έρχεται πια.
Το έργο αυτό χρησιμοποιεί με εξαιρετικό τρόπο την ιδέα του νησιού ως τόπο μοναξιάς και απομόνωσης, αλλά και ως ένα είδος καταφυγίου για έναν άνθρωπο που δείχνει να φοβάται τον κόσμο που αλλάζει γύρω του. Επιπλέον, δίνει το έναυσμα για την εσωτερική αλλαγή που συντελείται στον πρωταγωνιστή όσο αλλάζει νησιά.

Το νησί, Victoria Hislop: Η πρωταγωνίστρια του έργου, μια νεαρή Αγγλίδα, κάνει ένα ταξίδι μέχρι την Κρήτη, προσπαθώντας να ανακαλύψει το παρελθόν της μητέρας της, που είχε καταγωγή από εκεί. Μία συνάντηση με μια παλιά φίλη της μητέρας της στο μικρό χωριό όπου ζούσε, αποκαλύπτει την σχέση της οικογένειας της μητέρας της με τη κοινότητα των λεπρών, στο εγκαταλελειμμένο νησί της Σπιναλόγκας. Το έργο αυτό είναι ουσιαστικά μια αφήγηση της απομονωμένης ζωής στην αποικία των λεπρών, μέχρι και την κατάργησή της.
Η ιδέα του νησιού εδώ έχει πολλαπλούς ρόλους. Λειτουργεί:
-Σαν τόπος απομόνωσης, αφού η Σπιναλόγκα αποτελούσε μια κοινωνία εντελώς αποκομμένη από την υπόλοιπη κοινωνία της Κρήτης.
-Σαν τόπος φυλακής και εξορίας, αφού από τη στιγμή που κάποιος Κρητικός αποδεικνυόταν πως είχε λέπρα, η οριστική μετακόμισή του στη Σπιναλόγκα-χωρίς τρόπο επιστροφής- ήταν αναπόφευκτη.
-Σαν τόπος πόνου, που είναι πολύ λογικό αν αναλογιστεί κανείς τα δεινά της κοινότητας αυτής.

Μελετώντας συνοπτικά όλα τα παραπάνω έργα, παρατηρούμε πως τα νησιά στην αφήγηση επιτελούν πολλαπλούς ρόλους. Τα περισσότερα από αυτά συγκλίνουν στην ιδέα του νησιού ως τόπο απομόνωσης, κάτι το οποίο είναι λογικό, αν αναλογιστούμε ότι τα περισσότερα από αυτά έχουν γραφτεί σε εποχές όπου η νησιωτικότητα είναι πολύ πιο έντονη και η πρόσβαση στα νησιά κατά πολύ δυσκολότερη.
Συνοψίζοντας, οι βασικές λειτουργίες που συναντάμε στα έργα της λογοτεχνίας για τα νησιά είναι:

Τόπος απομόνωσης
Τόπος εξορίας
Τόπος φυλάκισης
Φρούριο
Τόπος πόνου
Εξωτικός τόπος
Τόπος λύτρωσης
Τόπος μυστηρίου
Τόπος εσωτερικής αλλαγής
Τόπος ενδοσκόπησης
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
http://www.thesqueee.co.uk/the-man-who-loved-islands-by-dh-lawrence/
http://www.politeianet.gr/books/9789600338980-golding-william-kastaniotis-o-archontas-ton-mugon-173513
http://www.biblionet.gr/book/108488/Verne,_Jules,_1828-1905/%CE%97_%CE%BC%CF%85%CF%83%CF%84%CE%B7%CF%81%CE%B9%CF%8E%CE%B4%CE%B7%CF%82_%CE%BD%CE%AE%CF%83%CE%BF%CF%82
http://www.metaixmio.gr/products/1130–.aspx
http://www.kastaniotis.com/book/978-960-03-0241-7
http://www.serrelib.gr/bookneous.php?id=83
http://www.tonhsi.gr/el-gr/Default.aspx
http://www.biblionet.gr/book/177031/%CE%A0%CE%BB%CF%89%CF%84%CE%AC_%CE%BD%CE%B7%CF%83%CE%B9%CE%AC
http://scholarworks.umass.edu/dissertations/AAI9709593/
http://www.cliffsnotes.com/literature/o/the-odyssey/the-odyssey-at-a-glance
http://www.kazantzakis-museum.gr/index.php?pre_id=1001&id=708&level=4&pre_level=5&lang=el
http://www.malachytallack.com/writing.html
http://www.scotsman.com/lifestyle/books/can-the-island-review-explain-literature-s-love-for-islands-1-2850906
http://transtexts.revues.org/212