Οι ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις του τυφώνα Κατρίνα σε ευάλωτες ομάδες: άνθρωποι με ειδικές ανάγκες και παιδιά

Γράφει η Βάλια-Ευαγγελία Τσερέπα – Εκπαιδευτικός πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, Πτυχιούχος ΠΜΣ «Στρατηγικές διαχείρισης Καταστροφών και Κρίσεων στους Διοικητικούς και Αναπτυξιακούς Τομείς»

Περίληψη

Στις 29 Αυγούστου του 2005, ο τυφώνας Κατρίνα φτάνοντας το επίπεδο κατηγορίας έντασης 4, έπληξε τις περιοχές της Νέας Ορλεάνης, Louisiana και του Mississippi προκαλώντας πολυάριθμες καταστροφές πλήττοντας το περιβάλλον, την ανθρώπινη ζωή, τον κοινωνικό ιστό και την οικονομία. Η εκκένωση της περιοχής της Νέας Ορλεάνης κρίθηκε αναγκαστική μετά από την κρίση που δημιουργήθηκε από το επακόλουθο φαινόμενο του τυφώνα που αφορούσε μια καταστροφική τεράστια πλημμύρα σε αναχώματα, αποβάθρες και κανάλια. Περίπου 500.000 άτομα υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν την πόλη και να εκτοπιστούν ενώ χιλιάδες άτομα έχασαν τη ζωή τους (Cohen et al.,2009). Ευάλωτες ομάδες όπως παιδιά, άνθρωποι με ειδικές ανάγκες και έγκυες γυναίκες επηρεάστηκαν περισσότερο από τις συνέπειες της κρίσης από την πρώτη κιόλας στιγμή, από τον εγκλωβισμό τους έως και κατά τη διάρκεια της περίθαλψης και στέγασής τους σε κέντρα που φιλοξενούσαν έναν μεγάλο αριθμό ανθρώπων. Η ανταπόκριση στης ανάγκες των ομάδων αυτών δεν ήταν πάντοτε ιδανική λόγω έλλειψης επιχειρησιακών σχεδίων και εκτίμηση της επικινδυνότητας. Άτομα για παράδειγμα που αντιμετώπιζαν χρόνιες ασθένειες δεν έλαβαν την αγωγή που ακολουθούσαν ούτε τον εξοπλισμό που χρειάζονταν για την καθημερινή εξυπηρέτηση των αναγκών τους. Παιδιά που ήρθαν αντιμέτωπα με ψυχολογικά τραύματα και προκλήσεις στο σχολικό και οικογενειακό τους περιβάλλον βρέθηκαν αντιμέτωπα με την έλλειψη σωστά προσανατολισμένης φροντίδας και θεραπείας.

Εισαγωγή

Ο τυφώνας Κατρίνα αποτέλεσε από τις χειρότερες φυσικές καταστροφές με τεράστιο αντίκτυπο στις ΗΠΑ. Ο τροπικός κυκλώνας έπληξε τις νοτιοανατολικές πολιτείες των ΗΠΑ οι οποίες ήδη βρίσκονταν πολύ χαμηλά στην κατάταξη των εύπορων πολιτειών της χώρας. Ο πιο επιζήμιος κυκλώνας, σύμφωνα με αναφορές στην Βρετανική εγκυκλοπαίδεια (Encyclopaedia Britannica,2005), κόστισε τη ζωή σε παραπάνω από 1800 άτομα.

Η συγκεκριμένη καταστροφή έχει μείνει στην ιστορία των ΗΠΑ ως ένα μελανό σημείο, καθώς σύμφωνα με την κοινή γνώμη, η κυβέρνηση όχι μόνο καθυστέρησε σημαντικά να κινητοποιήσει τις επιχειρήσεις της ως προς τη διάσωση των πολιτών αλλά και δεν ανταποκρίθηκε στις ανάγκες των ευάλωτων ομάδων. Δεν υπήρχε ουσιαστική προετοιμασία και σχέδια επιχειρησιακά σε πολιτείες οι οποίες συχνά αντιμετώπιζαν ακραία καιρικά φαινόμενα καταιγίδων κυκλώνων. Η Νέα Ορλεάνη φιλοξενούσε έναν μεγάλο πληθυσμό ατόμων με το μεγαλύτερο μέρος της να βρίσκεται γεωμορφολογικά σε χαμηλό επίπεδο εδάφους, κάτω από το επίπεδο της θάλασσας, ευάλωτη σε πλημμύρες (Encyclopaedia Britannica,2005).

Ανάμεσα στα πρώτα προβλήματα που δημιούργησε η κρίση ήταν ο χωρισμός των οικογενειών, η πάλη με το νερό, ο τρόμος της θέασης των πνιγμένων. Οι περισσότερες οικογένειες κατάφεραν και διέφυγαν πριν τη πλημμύρα ωστόσο άτομα που ανήκαν σε ευάλωτες ομάδες έβρισκαν καταφύγιο σε ψηλά μέρη της οικίας τους, στη σκεπή, στη σοφίτα και από εκεί μεταφέρονταν στα προαναφερθέντα κέντρα όπου συγκεντρώνονταν σε μεγάλους αριθμούς. Οι ομάδες αυτές ήταν άτομα τρίτης ηλικίας, παιδιά, άτομα που δεν ήταν εύπορα και άτομα που αντιμετώπιζαν ειδικές ανάγκες από χρόνια προβλήματα υγείας και αναπηρίες (Cohen et al.,2009).

  Άνθρωποι με ειδικές ανάγκες-ανταπόκριση και επιπτώσεις

Ανάμεσα στους πολίτες που επλήγησαν ήταν άτομα με ειδικές ανάγκες και αναπηρίες όπως προαναφέρθηκε. Σε μελέτη των Fox et al. (2010) καταδεικνύεται πως οι προσπάθειες, ο τρόπος καθώς και ο χρόνος που χρειάστηκε ώστε να ανταποκριθεί η κυβέρνηση στις ανάγκες των συγκεκριμένων ανθρώπων ήταν συγκλονιστικά ελλιπής. Η ίδια έρευνα αριθμητικά αναφέρει πως το 73% των θανάτων που σημειώθηκαν στην Νέα Ορλεάνη σχετίζεται με άτομα τρίτης ηλικίας που αντιμετώπιζαν αναπηρίες (σε μια κοινωνία όπου αυτή η ομάδα αντιπροσώπευε μόλις το 15% του πληθυσμού). Σημαντικοί, πολυδιάστατοι, ψυχοκοινωνικοί παράγοντες έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην διαμόρφωση της υγείας και της ζωής των ατόμων.

Από τις πιο συχνές ψυχολογικές επιβαρύνσεις που δημιουργήθηκαν στα άτομα αυτά ήταν το άγχος και η αίσθηση ανασφάλειας. Τα άτομα σταμάτησαν να βασίζονται και να εμπιστεύονται τον εαυτό τους καθώς ένιωθαν να χάνουν τον έλεγχο τόσο στην προσωπική όσο και στην εργασιακή τους ζωή. Σε αυτά τα συναισθήματα έρχονταν να προστεθούν οι περιορισμοί στις ζωτικές τους λειτουργίες που προκαλούνταν από τα ποικίλα κινητικά και άλλους είδους προβλήματα. Αυτά τα εμπόδια, ως είναι αυτονόητο, δεν υποστηρίζουν την ομαλή πρόσβαση των ατόμων σε καταφύγια με στόχο την επανάκαμψή τους και κατ’ επέκταση υπονομεύουν την επιστροφή και την επανένταξη στην κοινωνία οδηγώντας σε αποκλεισμό και κοινωνική περιθωριοποίηση.

Σημαντικό αλλά αμφιλεγόμενο ρόλο στην ανάκαμψη των ατόμων με ειδικές ανάγκες είχε η οικογένεια. Από τη μια πλευρά η οικογένεια μπορεί να δρα ως υποστηρικτικό δίκτυο προσφέροντας παρηγοριά με ευεργετική δράση στην κοινωνικοποίηση ωστόσο σε κάποιες περιπτώσεις, σύμφωνα με αναφορές κάποιων που επέζησαν μετά την καταστροφή και μεταφέρθηκαν σε δομές φιλοξενίας, η οικογένεια τους επιβάρυνε ακόμα περισσότερο την ενοχή και την χαμηλή αυτοπεποίθηση που ένιωθαν. Πιο συγκεκριμένα, σε αυτές τις περιπτώσεις, τα μέλη της οικογένειας που φιλοξενούσαν τους επιζήσαντες δεν άντεξαν τα πρόσθετα έξοδα διαβίωσης με αποτέλεσμα να εκδηλώσουν αρνητική συμπεριφορά (Fox et al.,2010).

Μετά τον τυφώνα, κατά τη διάρκεια της ανταπόκρισης, άνθρωποι «στοιβάχτηκαν» σε κέντρα στα οποία δεν υπήρχε μέριμνα ως προς τις ανάγκες, τον εξοπλισμό και την αγωγή που χρειάζονται σε τέτοιες προκλήσεις υγείας (Fox et al.,2010 and Sobel & Leeson,2006). Χαρακτηριστικό παράδειγμα-το κέντρο Houston Astrodome όπου μεταφέρθηκαν χιλιάδες άτομα-παιδιά, γυναίκες, άντρες, άτομα τρίτης ηλικίας, άτομα με δυσκολίες κλπ. Η κινητοποίηση που υπήρξε (στο στάδιο της απόκρισης) προήλθε από εθελοντές. Οι εθελοντές με καλή πρόθεση προσπάθησαν να μετακινήσουν τα άτομα που αντιμετώπιζαν δυσκολίες αλλά χωρίς να ακολουθούν συγκεκριμένους κανόνες, σχέδια και μεθόδους με αποτέλεσμα ο εξοπλισμός που χρησιμοποιήθηκε και ο τρόπος μετακίνησης να δημιουργήσει περισσότερα προβλήματα αντί να ανακουφίσει την κατάσταση. Οι πολίτες λοιπόν ταλαιπωρήθηκαν περαιτέρω εφόσον στην πράξη δεν υπήρχε κανένα σχέδιο ετοιμότητας σε αυτήν την κατάσταση και καμία καθοδηγητική γραμμή από την πολιτεία και το κράτος (Bloodworth et al. 2007).

Η έλλειψη συντονισμού της εθελοντικής βοήθειας, η υπερκάλυψη ή και η ελλιπής κάλυψη σε υλικά πολλές φορές ενέτεινε τα προβλήματα. Ο εξοπλισμός που δόθηκε (αναπηρικά καροτσάκια κ.ά.) και τα φάρμακα δεν ανταποκρίνονταν στις ανάγκες των ατόμων δημιουργώντας αποθέματα υλικών που δεν μπορούσαν να αξιοποιηθούν και που αχρηστεύονταν. Ακόμα και οι ίδιοι οι πολίτες που είχαν χρόνια προβλήματα υγείας, είτε ψυχοσωματικά, είτε πνευματικά και κινητικά δεν γνώριζαν την αγωγή που ακολουθούσαν ώστε να παραπέμψουν το εθελοντικό προσωπικό σε σωστές επιλογές φαρμάκων (Bloodworth et al.,2007 & Fox et al.,2010).

Σε μια άλλη περίπτωση, μέσα στο ίδιο κέντρο, έγινε προσπάθεια διαχωρισμού σε τμήματα με σκοπό τη δημιουργία περιοχών για τη φροντίδα ατόμων με ακουστικές δυσκολίες. Με τον τρόπο που επιχειρήθηκε να γίνει ωστόσο δεν βοηθήθηκαν τα άτομα λόγω των οπτικών και ακουστικών θεμάτων που αντιμετώπιζαν και που δεν ήταν γνωστά στο προσωπικό που υποστήριζε τις προσπάθειες απόκρισης (Bloodworth et al.,2007).

Οι συνέπειες της κρίσης στα παιδιά

Τα παιδιά αποτέλεσαν μια ομάδα πληθυσμού που επλήγη σε έντονο βαθμό και σε πολλές διαστάσεις της καθημερινότητά της από την κρίση που δημιούργησε ο τυφώνας. Έχασαν τα σπίτια τους, τους συγγενείς τους, τους φίλους τους, το σχολείο τους, τα παιχνίδια τους. Στις πολιτείες Alabama, Louisiana και Mississippi πάνω από 1.000.000 παιδιά κατοικούσαν. Από αυτά, 300.000 περίπου ήταν σε ηλικία σχολείου και αναγκάστηκαν να εκτοπιστούν μετά τον τυφώνα (Fothergill,2006).

Από τις κύριες και πιο συχνές επιπτώσεις που εμφανίστηκαν, αφορούσαν τραύματα ψυχολογικής και κοινωνικής φύσεως. Όλα αυτά που ακολούθησαν την καταστροφή, ο απεγκλωβισμός, η προσπάθεια για επιβίωση, η απώλεια συγγενών, ο χωρισμός οικογενειών προκάλεσαν αυξημένα επίπεδα άγχους, μετατραυματικό στρες και συμπεριφορικά προβλήματα. Βασικές λειτουργίες της καθημερινότητάς τους διακόπηκαν -οικογενειακές και κοινωνικές- όπως η φοίτηση στο σχολείο, οι φιλίες τους, το παιχνίδι. Το μόνο τους στήριγμα ήταν σε πολλές περιπτώσεις οι οικογένειές τους από τις οποίες εξαρτώνταν για να επιβιώσουν (Fothergill,2006). Στο πλαίσιο αυτό λοιπόν, ό,τι βίωναν τα μέλη της οικογένειάς τους, τα επηρέαζε σε σημαντικό βαθμό κατά τη διάρκεια της προσωπικής τους ανάκαμψης. Πολλοί γονείς έχασαν τις δουλειές τους εξαιτίας της καταστροφής, έχασαν το βιός τους και αναγκάστηκαν να μείνουν με τα παιδιά τους είτε σε προσωρινά τρέιλερ που τους παρείχε η υπηρεσία του κράτους είτε σε κέντρα μαζί με χιλιάδες άλλες οικογένειες. Η απώλεια εισοδήματος συχνά δημιουργούσε απελπισία και εκνευρισμό ανάμεσα σε πολλά άλλα. Έτσι πολλά παιδιά άρχισαν να εκδηλώνουν ενοχές, φοβίες, επιθετικότητα, τάσεις απόσυρσης από την καθημερινότητα (Fothergill,2006).

Κατά τη διάρκεια της εκκένωσης, η εισροή του νερού στα σπίτια, η διακοπή ρεύματος, οι επικίνδυνες και τραυματικές διασώσεις, η έλλειψη φαγητού, ρουχισμού, πόσιμου νερού στα πρώτα στάδια της κρίσης ήταν αρκετά ώστε να δημιουργήσουν πανικό και αποπροσανατολισμό εφόσον σε μικρή ηλικία το παιδί αδυνατεί να αντιληφθεί τι συμβαίνει, το γιατί και να βρει γρήγορα διέξοδο.

Από τις βασικές προτεραιότητες μετά τη διάσωση, την παροχή πρώτων βοηθειών και την εγκατάσταση σε προσωρινά καταλύματα, ήταν η ένταξη των παιδιών σε κάποιας μορφής καθημερινότητας-προγράμματος ώστε να νιώσουν ξανά μια αίσθηση ασφάλειας και ρυθμού στη ζωή τους. Ξεκίνησε έτσι η εγγραφή και φοίτηση των παιδιών σχολικής ηλικίες σε νέα σχολεία, παιδικούς σταθμούς και ιδρύματα σε περιοχές μακρινές και με παιδιά που φοιτούσαν από διαφορετικά πολιτισμικά περιβάλλοντα, άλλες περιοχές και άλλες γειτονιές. Τα παιδιά αυτά δεν είχαν βιώσει την κρίση με τον ίδιο τρόπο όπως τα νεοεισερχόμενα καθώς βρίσκονταν μακριά από το επίκεντρο του τυφώνα. Κατά τη διάρκεια της ενσωμάτωσης λοιπόν, η αλλαγή στις συνήθειες, οι «ξένοι» συμμαθητές και το ποικίλο πολιτισμικό υπόβαθρο οδήγησαν σε θέματα συμπεριφορών, εθνο-φυλετικών διαφορών αλλά και οικονομικής έκθεσης και δυσκολιών καθώς οι οικογένειες των παιδιών που αντιμετώπισαν την καταστροφή δεν μπορούσαν να καταβάλλουν τα δίδακτρα (Fothergill,2006).

Υπήρχε λοιπόν ένα χάσμα εμπειριών ανάμεσα στα παιδιά που προκαλούσε προβλήματα κατανόησης και ενσυναίσθησης. Πολλές φορές τα παιδιά που γλίτωσαν από τον τυφώνα έψαχναν να βρουν έναν όμοιό τους να μοιραστούν τις σκέψεις τους και τα συναισθήματά τους και να φτιάξουν νέες φιλίες που θα τους πρόσφεραν ανακούφιση και την ικανότητα να ξεπεράσουν πιο γρήγορα την κρίση (Moore & Varela, 2009). Ακόμα και αυτά που επέστρεψαν στην πόλη τους μετά την καταστροφή και πάλι έψαχναν τους παλιούς τους συμμαθητές και φίλους οι οποίοι είχαν χαθεί ή φύγει σε άλλες πόλεις. Οι προσπάθειες ανάκαμψης υπονομεύθηκαν από την έλλειψη οικογενειακού και κοινωνικού υποστηρικτικού δικτύου εφόσον οι οικογένειες διαλύθηκαν και χωρίστηκαν σε διαφορετικά μέρη. Όλα αυτά αποτέλεσαν μεγάλες προκλήσεις στη διοίκηση, τη διαχείριση του σχολείου από τους δασκάλους και όλους τους εμπλεκόμενους στην εκπαιδευτική διαδικασία (Fothergill,2006 and Moore & Varela, 2009).

Εθελοντές έσπευσαν να ανταποκριθούν στις ανάγκες των παιδιών προσπαθώντας να δημιουργήσουν κατάλληλους χώρους για παιδιά στα κέντρα όπως έχει ήδη αναφερθεί και να προβούν σε ποικίλες δημιουργικές δραστηριότητες με στόχο την πνευματική ενδυνάμωση και την ψυχολογική στήριξη. Ωστόσο η έλλειψη εκπαίδευσης του προσωπικού σε όλη τη χώρα, η παραπληροφόρηση για τα θέματα που αντιμετώπιζαν τα παιδιά, η έλλειψη διεργασιών πρωταρχικής μελέτης των προβλημάτων των παιδιών (screening and assessment) δεν οδήγησαν σε σωστές, ολοκληρωμένες παρεμβάσεις (Cohen et al.2007).

Συζήτηση-Προτάσεις

Από το παράδειγμα διαχείρισης της καταστροφής του τυφώνα Κατρίνα από το κράτος των ΗΠΑ είναι έκδηλη η ανάγκη για δημιουργία επιχειρησιακών πλάνων ετοιμότητας, απόκρισης και ανάκαμψης στη φάση πρόληψης. Η κινητοποίηση ήταν μαζική αλλά κυρίως προερχόμενη από εθελοντές και ιδιώτες εφόσον το κράτος καθυστέρησε σημαντικά να ανταποκριθεί και δεν παρείχε την κατάλληλη βοήθεια στις ευάλωτες ομάδες που αναφέρθηκαν. Οι εθελοντές ωστόσο δεν είχαν στο σύνολό τους τις ίδιες πρακτικές παροχής βοήθειας δημιουργώντας κλίμα ασυνεννοησίας.

Η προετοιμασία θα ήταν χρήσιμο να περιλαμβάνει κοινές καθοδηγητικές γραμμές/κανονισμούς μαζί με σενάρια επικινδυνότητας που μπορεί να αντιμετωπίσουν οι άνθρωποι με ειδικές ανάγκες και τα παιδιά. Για το σκοπό αυτό η συμβολή των ειδικών επαγγελματιών, ειδικοτήτων και συμβούλων δρα καταλυτικά στο στάδιο αυτό. Επιπλέον ιδιαίτερα πρακτικές είναι και οι ειδικές εκπαιδεύσεις ώστε να δημιουργηθούν τεχνικές οι οποίες για παράδειγμα βοηθούν στην καλύτερη μεταφορά ατόμων με δυσκολίες καθώς και τεχνικές ελέγχου και επανεξέτασης για την εφαρμογή αυτών των κανονισμών από όλους τους εμπλεκόμενους ώστε να αναθεωρηθούν οι προσεγγίσεις και οι μέθοδοι εφαρμογής. Τα παραπάνω αφορούν όχι μόνο τεχνικές και μεθόδους αλλά και εξοπλισμό και φάρμακα που χρειάζονται οι πολίτες σε τέτοιες καταστάσεις ανάλογα με τις ασθένειες που αντιμετωπίζουν.

Η δημιουργία επίσης προληπτικών αποθηκών ιατρικών προμηθειών σε κομβικά σημεία όπου έχουν συμβεί στο παρελθόν καταστροφές δηλαδή σε εγκαταστάσεις όπου συγκεντρώνεται ο κόσμος μετά την εκδήλωση της κρίσης και στεγάζεται προσωρινά (όπως στα κέντρα που αναφέρθηκαν στα παραπάνω κεφάλαια) ίσως αποβεί χρήσιμη για τις ευάλωτες ομάδες και ελαχιστοποιήσει το χρόνο στην απόκριση. Βέβαια θα πρέπει εκ των προτέρων να έχουν μελετηθεί οι ανάγκες σε πρώτες βοήθειες από προηγούμενες εμπειρίες ώστε τα υλικά που αποθηκεύονται να έχουν πεδίο εφαρμογής.

Η απόκριση σε μια καταστροφή δεν αποτελεί θέμα μόνο της πολιτείας αλλά και κοινωνική και ατομική ευθύνη καθώς ο άνθρωπος αποτελεί ζωντανό μέρος και συνδετικό κρίκο μιας κοινωνίας. Είναι πρακτικότερο οι πολίτες να μην εξαρτώνται μόνο από το κράτος όταν η καταστροφή «χτυπήσει» αλλά να ενδυναμώνονται, να σχηματίζουν εθελοντικές ομάδες απαρτιζόμενες από ειδικούς σε όλα τα επαγγέλματα και κυρίως αυτούς που έχουν κύρια θέση στις κρίσεις που συμβαίνουν με εκπαιδεύσεις, ομάδες επίλυσης προβλημάτων, συσκέψεις, μοίρασμα εμπειριών. Οι ομάδες αυτές μπορεί να σχηματίζονται και από απλούς πολίτες που ανήκουν στις ευάλωτες ομάδες και οι οποίοι μπορούν να προτείνουν σχέδια ετοιμότητας και αντιμετώπισης μέσα στην ίδια τους την κοινότητα σκεπτόμενοι τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν καθημερινά και που εντείνονται μέσα στην κρίση.

Αναφορικά με τα παιδιά, οι τεχνικές πρώτου σταδίου εξέτασης (screening) σε παιδιά που επιζούν μετά από μια κρίση, καθίσταται εποικοδομητικές καθώς μια προβολή κατάστασης και φαινομένων συμπεριφοράς συντελεί σε έναν ίσως προσεκτικότερο καθορισμό των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν. Με βάση αυτόν τον καθορισμό μπορούν να δημιουργηθούν τρόποι παραπομπής σε ειδικούς και προσαρμοσμένες παρεμβάσεις με στόχο την ανακούφιση και την γρήγορη ανάκαμψη.

Μια εμπειρία πρακτικής που θα μπορούσε να προλάβει την σύγχυση της ενημέρωσης και έχει εφαρμοστεί κατά τη διάρκεια της ανθρωπιστικής κρίσης στην Ελλάδα τα τελευταία 5 χρόνια, αφορά τη χαρτογράφηση υπηρεσιών πληροφόρησης (τύπου info booth), έκτακτων τηλεφωνικών γραμμών, σημείων διανομής φαγητού, φαρμάκων και εξοπλισμού από διεθνή οργανισμό και οργανώσεις προς προσανατολισμό των μεταναστών από τρίτες χώρες στην Ελλάδα μέσα στα κέντρα πρώτης υποδοχής.

 

Βιβλιογραφικές αναφορές

Bloodworth D.M., Kevorkian C.G., Rumbaut E., Chiou-Tan F. Y. (2007). Impairment and Disability in the Astrodome after Hurricane Katrina, American Journal of Physical Medicine & Rehabilitation, Vol. 86, Issue 9, p. 770-775, doi: 10.1097/PHM.0b013e31813e0439

Britannica, The Editors of Encyclopaedia. “Hurricane Katrina”. Encyclopedia Britannica, 23 Sep. 2020,

Ανακτήθηκε 11/05/2021 από https://www.britannica.com/event/Hurricane-Katrina.

Cohen J.A., Jaycox L.H., Walker D.W. et al. (2009). Treating Traumatized Children after Hurricane Katrina: Project Fleur-de Lis. Clinical Child and Family Psychology Review, Vol. 12, p.55–64. Ανακτήθηκε 05/05/2021 από https://doi.org/10.1007/s10567-009-0039-2

Fothergill A. (2006). Surviving Catastrophe: A Study of Children in Hurricane Katrina, University of Vermont Lori Peek, Colorado State University, January 2006

Fox, M. H., White, G. W., Rooney, C., & Cahill, A. (2010). The psychosocial impact of Hurricane Katrina on persons with disabilities and   independent   living   center   staff   living   on   the   American   Gulf Coast. Rehabilitation Psychology, Vol. 55, Issue 3, p. 231–240. Ανακτήθηκε 05/05/2021 από https://doi.org/10.1037/a0020321

Fuller K.V. (2020, September 7). Remembering Katrina, 15 Years Later, The Buzz Magazines.

Ανακτήθηκε 15/05/2021 από https://thebuzzmagazines.com/articles/2020/09/remembering-katrina- 15-years-later

Johnson, D. (2015, July 6). How Hurricane Katrina Changed Business Preparation Planning for Disasters. Insurance Magazine West Magazine. Ανακτήθηκε 18/05/2021 από https://www.insurancejournal.com/magazines/mag-features/2015/07/06/373570.htm

Moore K.W., Enrique Varela R. (2010). Correlates of Long-term Posttraumatic Stress Symptoms in Children Following Hurricane Katrina. Child Psychiatry and Human Development Vol. 41, p. 239–250. Ανακτήθηκε 02/05/2021 από https://doi.org/10.1007/s10578-009-0165-6

Sobel, R.S., Leeson, P.T. (2006). Government’s response to Hurricane Katrina: A public choice analysis. Public Choice 127, p. 55–73. Ανακτήθηκε 06/05/2021 από https://doi.org/10.1007/s11127-006-7730-3

Sutherland D. The Impact of Hurricanes Katrina and Rita on Individuals with Disabilities-Index of slides. Ανακτήθηκε 11/05/2021 από https://tap.gallaudet.edu/Emergency/Nov05Conference/Presentations/Sutherland_files/800×600/index

.html